Justitiële verkenningen: Rechtsstaat en onderzoek

De rechtsstaat, het systeem dat ervoor zorgt dat burgers beschermd worden tegen eventueel machtsmisbruik door de overheid, krijgt de laatste jaren veel aandacht en de redenen daarvoor zijn schrijnend. Onder andere in de toeslagenaffaire en rond de gaswinning in Groningen heeft de rechtsstaat volgens verschillende onderzoeken niet naar behoren gefunctioneerd, waardoor burgers onvoldoende werden beschermd tegen beleid van de overheid. In het Staatscommissie rechtsstaat-rapport, dat op 1 juni 2024 is verschenen, concludeerde de commissie dat de rechtsstaat is verwaarloosd en nodig gerepareerd moet worden. Het lijkt veilig te concluderen dat er redenen zijn voor zorg, en dat terwijl veel mensen het waarschijnlijk tot een aantal jaar geleden als vanzelfsprekend hebben beschouwd dat wij in Nederland leven in een redelijk goed functionerende rechtsstaat. Redenen te over om te proberen de rechtsstaat te verbeteren. Uiteraard komt veel van dit werk voor rekening van de overheid, maar de Staatscommissie rechtsstaat stelt dat burgers ook eigen verantwoordelijkheid hiervoor dragen. Op 1 oktober 2024 deed Staatssecretaris voor Rechtsbescherming Teun Struycken hier tijdens de Dag van de Wetgeving nog een schepje bovenop door te stellen dat er ook voor de wetenschap een opdracht ligt: met onderzoek bijdragen aan het functioneren van de rechtsstaat. Dit themanummer van Justitiële verkenningen bevond zich op dat moment al in de afrondende fase, maar sluit perfect aan bij de woorden van de staatssecretaris door onderzoek te behandelen dat draait om de rechtsstaat.

Lange tijd leek onderzoek naar de rechtsstaat alleen iets voor staatsrechtelijk geleerden die onderzoek deden naar hoe de rechtsstaat is ingericht of, meer normatief gezien, zou moeten worden ingericht. Dergelijk onderzoek is belangrijk, maar op zichzelf te beperkt. De rechtsstaat wordt immers gevormd door mensen en heeft op allerlei manieren een uitwerking op mensen. Er is meer diversiteit nodig in onderzoek en dit themanummer beoogt inzicht te bieden in de verschillende manieren waarop hier invulling aan kan worden gegeven.