De effectieve uitoefening van procedurele waarborgen in het kader van verdachtenverhoren: een analyse op basis van criminologisch-psychologische inzichten

Door een verdachte afgelegde verklaringen spelen vaak nog steeds een cruciale rol bij de opheldering en vervolging van misdrijven. Het belang van verdachtenverhoren met het oog op het bekomen van accurate en rechtmatig verkregen verklaringen kan dan ook nauwelijks worden overschat. Verdachten bevinden zich in het kader van een strafrechtelijk onderzoek echter per definitie in een zekere ondergeschikte positie ten aanzien van de politiële en justitiële autoriteiten, die dwangmiddelen en onderzoeksdaden kunnen aanwenden om een strafbaar feit te onderzoeken. Deze onvermijdelijke, inherente ongelijke machtsverhouding komt ook tijdens een verhoor tot uiting, waarbij het bekomen van accurate verklaringen met inachtneming van fundamentele rechten niet zo vanzelfsprekend is. Verdachten kunnen immers onder invloed van zowel persoonlijke als situationele factoren inaccurate en/of onvrijwillige verklaringen afleggen. Zo hebben (hoofdzakelijk Angelsaksisch) wetenschappelijk onderzoek naar gerechtelijke dwalingen enerzijds en verscheidene vernietigde veroordelingen die tot stand kwamen dankzij DNA-onderzoek anderzijds aangetoond dat onder meer een tijdens een verhoor afgelegde valse bekentenis heeft bijgedragen aan diverse gerechtelijke dwalingen. Om evenwel het belangrijke evenwicht tussen een efficiënte opsporing en vervolging van misdrijven enerzijds en de bescherming van de individuele rechten en vrijheden van verdachten betrokken in strafprocedures anderzijds te bewaren, werden de laatste twee decennia de procedurele rechten van wie als verdachte of beklaagde betrokken is in een strafprocedure op Europees niveau versterkt. Hoewel daarbij de positie van verdachten en beklaagden in het algemeen werd versterkt, zijn de meeste maatregelen die werden genomen in het bijzonder aan de orde in het kader van verhoren. Deze versterkte procedurele waarborgen, zoals het recht op informatie, het recht op toegang tot een advocaat en het vermoeden van onschuld, moeten in het bijzonder bijdragen aan de eerbiediging van het recht op een eerlijk proces en het in het licht daarvan door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) belangrijk geachte principe van effectieve participatie aan de strafprocedure. De afgelopen jaren werd met name ingezet op een versterkte en intensievere politiële en justitiële samenwerking in Europa in het algemeen en binnen de Europese Unie in het bijzonder. Deze toegenomen aandacht voor de procedurele rechten van verdachten en de mate waarin deze bijdragen aan de kwaliteit en eerlijkheid van de strafprocedure in haar geheel, en van het verhoor in het bijzonder, is echter slechts zinvol wanneer een verdachte in staat is om deze procedurele rechten ook effectief uit te oefenen. De vraag die in dit verband dan ook rijst – en die voor het opzet van deze bijdrage centraal staat –, is of de invoering van dergelijke procedurele rechten op zichzelf in de praktijk daadwerkelijk bijdraagt aan de bescherming van een verdachte tijdens verhoren. Het nut van de vooropgestelde waarborgen valt of staat immers met de adequate implementatie en daadwerkelijke doorwerking ervan in de praktijk. Tegen deze achtergrond is de doelstelling van deze bijdrage om te reflecteren op de daadwerkelijke doorwerking en effectieve uitoefening van enkele in het kader van het verdachtenverhoor relevante versterkte procedurele waarborgen, met een bijzondere aandacht voor de knelpunten en de impact daarvan op hun beoogde doel. De vraag die daarbij centraal staat; welke factoren faciliteren of belemmeren de praktische doorwerking en daadwerkelijke uitoefening van procedurele rechten tijdens verdachtenverhoren?